สื่อการสอนมีอะไรบ้าง? ทำความเข้าใจแต่ละประเภทของสื่อการสอน

การแพร่ระบาดของโรค COVID-19 ที่ทั่วโลกกำลังเผชิญอยู่ ได้ก่อให้เกิดผล

กระทบต่อวิถีชีวิตเราเป็นอย่างมาก และผลกระทบที่เกิดขึ้นอาจเรียกได้ว่าเป็นความเปลี่ยนแปลงชนิด “พลิกโฉม” เพราะเทคโนโลยีได้เข้ามามีบทบาทต่อในหลายมิติ ทั้งการเมือง เศรษฐกิจ สังคม และการศึกษามากขึ้นอย่างมีนัยยะสำคัญ โดยในด้านการศึกษา การเรียนการสอนแบบปฏิสัมพันธ์ในห้องเรียนถูกแทนที่ด้วยการเรียนการสอนแบบทางไกลผ่านแพลตฟอร์มดิจิทัล (Digital platform) ที่ “สื่อการสอน” (Teaching media) เป็นกลไกขับเคลื่อนหลัก

หลายคนอาจสงสัยว่า สื่อการสอนคืออะไร สื่อการสอน มีอะไรบ้าง และเหมือนหรือต่างจาก “สื่อการเรียนการสอน” (Instructional media) “สื่อการศึกษา” (Educational media) รวมถึง “อุปกรณ์ช่วยสอน” (Teaching aids) อย่างไร จริง ๆ แล้วคำศัพท์เหล่านี้มีความหมายเดียวกันเลย นั่นคือ ตัวกลางที่ถ่ายทอดความรู้จากผู้สอนไปสู่ผู้เรียน หรือตัวกลางที่ให้ความรู้ผู้เรียน ซึ่งทำให้เกิดการเรียนรู้เพิ่มขึ้นอย่างมีประสิทธิภาพ โดยในปัจจุบันวงการการศึกษา มักจะเรียกสิ่งเหล่านี้รวมกันว่า 

“เทคโนโลยีทางการศึกษา” (Educational Technology) ซึ่งหมายถึงการนำเอาวิธีการ วัสดุ และอุปกรณ์ มาใช้ร่วมกันอย่างมีประสิทธิภาพ เพื่อประโยชน์ในด้านการเรียนการสอนนั่นเอง

ประเภทของสื่อการสอน

ก่อนที่จะอธิบายว่าสื่อการสอนมีอะไรบ้าง เราจำเป็นต้องทำความเข้าใจก่อนว่าการแบ่งประเภทสื่อการสอนนั้นมีหลายวิธี ซึ่งวิธีที่ได้รับความนิยม คือ การแบ่งตามคุณลักษณะ และการแบ่งตามประสบการณ์

เมื่อเข้าใจการแบ่งประเภทแล้วจะเห็นภาพมากขึ้นว่าสื่อการสอนนั้น มีอะไรบ้าง.. เรามาดูสื่อการสอนประเภทแรกกันเลย

สื่อการสอนสามารถแบ่งตามคุณลักษณะได้ 4 ประเภท ได้แก่

1. สื่อประเภทวัสดุ คือสื่อการสอนพื้นฐานที่ใช้ประกอบการเรียนการสอนทั่วไปสำหรับบทเรียนต่าง ๆ ไม่จำกัดเฉพาะหัวข้อหรือวิชา สื่อประเภทนี้ เช่น สไลด์แผ่นใส เอกสาร ตำรา สารเคมี สิ่งพิมพ์ และคู่มือการปฏิบัติ เป็นต้น

2. สื่อประเภทอุปกรณ์ คือสื่อการสอนที่ใช้ประกอบในบทเรียนหรือวิชาที่มีความเฉพาะด้าน เช่น นาฏศิลป์ ภาพยนตร์ศึกษา เคมี ฟิสิกส์ ฯลฯ ดังนั้น จึงมีความแตกต่างกันไปในแต่ละหัวข้อของวิชาต่าง ๆ ตัวอย่างสื่อประเภทนี้ มักจะเป็น ของจริง หุ่นจำลอง เครื่องเล่นเทปเสียง เครื่องเล่นวีดิทัศน์ เครื่องฉายแผ่นใส อุปกรณ์และเครื่องมือในห้องปฏิบัติการ เป็นต้น

3. สื่อประเภทเทคนิคหรือวิธีการ คือสื่อการสอนที่เน้นการลงมือปฏิบัติจริงเพื่อช่วยในเพิ่มความเข้าใจในบทเรียนและพัฒนาศักยภาพของผู้เรียน สื่อประเภทนี้มักจะเป็นการสื่อสารแบบสองทาง (Two-way communication) ที่ทั้งผู้สอนและผู้เรียนร่วมกันจัดกิจกรรม โดยอาจเป็นกิจกรรมในชั้นเรียน หรือกิจกรรมที่แสดงต่อสาธารณะก็ได้ เช่น การสาธิต การอภิปราย การฝึกปฏิบัติ การฝึกงาน การจัดนิทรรศการ และการจัดสถานการณ์จำลอง เป็นต้น

4. สื่อประเภทคอมพิวเตอร์ คือสื่อการสอนที่คอมพิวเตอร์ และ/หรือ Internet เข้ามามีบทบาทอำนวยความสะดวกในการเรียนการสอน มักะใช้กับทั้งบทเรียนทั่วไปและบทเรียนเฉพาะด้านในวิชาต่าง ๆ เพราะสมัยนี้ความก้าวหน้าทางเทคโนโลยีทำให้มีความหลากหลายทางเนื้อหาและตัวระบบ เทคโนโลยีเหล่านี้จึงค่อนข้างทันต่อเหตุการณ์ปัจจุบันและสามารถนำไปประยุกต์ใช้ได้หลากหลาย เช่น คอมพิวเตอร์ช่วยสอน (Computer-Aided Instruction: CAI) การนำเสนอด้วยคอมพิวเตอร์ (Computer presentation) การใช้ Intranet และ Internet เพื่อการสื่อสาร (Electronic mail: Email) และการใช้เครือข่าย World Wide Web (WWW)

สำหรับการแบ่งตามประสบการณ์ เราอาจแบ่งสื่อการสอนออกเป็น

1. สื่อการสอนประเภทประสบการณ์ตรง เป็นหัวใจสำคัญของการศึกษาเลย เพราะเป็นประสบการณ์ที่ผู้เรียนได้รับมาจากของจริงและความเป็นจริงในชีวิตด้วยตนเอง ผู้เรียนจะได้เห็น ได้จับ ได้ทำ ได้รู้สึก และได้ดมกลิ่นจากของจริง

2. สื่อการสอนประเภทประสบการณ์จำลอง เกิดขึ้นจากการที่ว่า วิชาความรู้แขนงต่าง ๆ ในโลกมีมากเกินกว่าที่จะเรียนรู้ได้หมดจากประสบการณ์ตรง บางกรณีก็เป็นเหตุการณ์ในอดีต หรืออาจเป็นอันตรายหากเข้าไปประสบโดยตรง จึงได้มีการจำลองสิ่งต่าง ๆ เหล่านั้นมาเพื่อการศึกษา

3. สื่อการสอนประเภทประสบการณ์นาฏการ คล้ายกับสื่อประเภทประสบการณ์จำลอง แต่จะเน้นไปที่การแสดงละคร ซึ่งจะช่วยให้ผู้เรียนเข้าใกล้และเห็นภาพสิ่งที่เคยเกิดขึ้นจริงจากฉาก เครื่องแต่งตัว เครื่องมือ หุ่นต่าง ๆ เป็นต้น

4. สื่อการสอนประเภทการสาธิต เป็นการอธิบายข้อเท็จจริง หรือจัดลำดับความคิด กระบวนการต่าง ๆ ให้ออกมาเป็นการปฏิบัติซึ่งผู้เรียนต้องใช้การสังเกตเป็นระยะเวลาติดต่อกันในระยะเวลาหนึ่งจึงจะเห็นภาพและเข้าใจ เช่น การเตรียมก๊าซออกซิเจน เป็นต้น

5. สื่อการสอนประเภทการทัศนศึกษา เป็นการพาผู้เรียนไปนอกสถานที่เรียนปกติเพื่อเสริมสร้างประสบการณ์ชีวิตให้ผู้เรียนได้เรียนจากแหล่งข้อมูลชั้นต้น

6. สื่อการสอนประเภทนิทรรศการ คือการจัดนิทรรศการแสดงสิ่งต่าง ๆ เพื่อให้ความรู้แก่ผู้ชม การที่ให้ผู้เรียนมามีส่วนร่วมในการจัด จะส่งเสริมให้ผู้เรียนได้พัฒนาการคิดแบบเป็นระบบ ความคิดสร้างสรรค์ และทักษะการตรวจสอบความถูกต้องของข้อมูลด้วยตนเอง เพราะนิทรรศการจึงเป็นการวิเคราะห์ สังเคราะห์สื่อที่ให้ความรู้ต่าง ๆ หลากหลายชนิดนั่นเอง

7. สื่อการสอนประเภทโทรทัศน์และภาพยนตร์ สื่อการสอนประเภทนี้เป็นที่นิยมในปัจจุบัน เพราะผู้เรียนจะได้รับทั้งภาพและเสียงในเวลาเดียวกัน อีกทั้งยังสามารถเผยแพร่และถ่ายทอดเหตุการณ์ทั้งที่เกิดขึ้นจริงและที่เป็นเหตุการณ์สมมติได้ด้วย

8. สื่อการสอนประเภทภาพนิ่ง การบันทึกเสียง และวิทยุ นอกจากสื่อการสอนนี้จะสามารถนำมาใช้ประกอบการเรียนการสอนหัวข้อต่าง ๆ ได้อย่างอิสระแล้ว ยังสามารถนำมาประยุกต์ใช้กับสื่อประเภทอื่น ๆ เช่น นิทรรศการ ทัศนศึกษา ฯลฯ ได้อีกด้วย

9. สื่อการสอนประเภททัศนสัญลักษณ์ จะช่วยให้ผู้เรียนเข้าใจบทเรียนได้สะดวกรวดเร็วมากยิ่งขึ้นเพราะเป็นการถ่ายทอดความหมายจากสัญลักษณ์ต่าง ๆ เช่น แผนภูมิ แผนภาพ แผนที่ แผนผัง ภาพโฆษณา การ์ตูน เป็นต้น

10.  สื่อการสอนประเภทวัจนสัญลักษณ์ สื่อการสอนประเภทนี้จัดว่าเป็นนามธรรมมากที่สุด ได้แก่ ตัวหนังสือ หรือคำพูด อย่างไรก็ตาม แม้จะมีลักษณะที่เป็นนามธรรมมาก แต่ก็เป็นสิ่งที่จำเป็นสำหรับการสื่อความหมาย ดังนั้น สื่อการสอนประเภทนี้จึงมีประโยชน์ต่อการเรียนการสอนไม่น้อยไปกว่าสื่อประเภทอื่นที่กล่าวมาทั้งหมด

จะเห็นว่า สื่อการสอนก้าวเข้ามามีบทบาทสำคัญต่อวงการศึกษา โดยเฉพาะสื่อการสอนประเภทที่ผู้สอนและผู้เรียนสามารถใช้ประโยชน์ได้โดยไม่จำเป็นต้องมีปฏิสัมพันธ์โดยตรงต่อกัน โดยเฉพาะอย่างยิ่งในยุคที่โรคระบาดโควิด-19 เข้ามาปรับเปลี่ยนชีวิตประจำวันของเรา หากเราเลือกใช้สื่อการสอนให้เหมาะสม เราก็จะยังสามารถดำเนินการเรียนการสอนต่อไปได้และมีประสิทธิภาพมากอีกด้วย

Sources

●      สื่อการสอนฟรี รวมสื่อการสอน และเทคโนโลยีในห้องเรียนสมัยใหม่

●      บทที่ 1 ความหมายและประเภทของสื่อการเรียนการสอน